Σκέφτεσαι εναλλακτικά, ενεργείς καπιταλιστικά

Τίποτε δεν είναι προδιαγεγραμμένο στην ιστορική διαδικασία: ακόμη και εάν υπάρχουν πρότυπα ή νόμοι τους οποίους χαράζουμε, το απρόβλεπτο της έκβασης είναι κάτι που δίνει ενδιαφέρον όχι μόνο στην ιστορία αλλά και τη ζωή. 

Είναι ολοφάνερο ότι το σύστημα στο οποίο γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε, το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, βρίσκεται σε παρατεταμένη κρίση. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι είναι και βέβαιη η κατάρρευσή του, ούτε ότι αυτό θα συμβεί νομοτελειακά, όπως αλλάζουν οι φάσεις της σελήνης. 

Ο μαρξισμός ως Αποκάλυψη του Ιωάννη

Η ψευδαίσθηση αυτή κυριεύει συχνότερα ορισμένους μαρξιστές, που βλέπουν με βεβαιότητα σε κάθε δυσλειτουργία του καπιταλισμού το διαφαινόμενο τέλος του. 

Οι Η.Π.Α. διεξάγουν πολέμους στην Ανατολή; καταρρέει ο καπιταλισμός. 

Πτωχεύει η Lehman Brothers; καταρρέει ο καπιταλισμός

Κλυδωνίζεται η ευρωζώνη; καταρρέει ο καπιταλισμός

Κανείς δε μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο τα παραπάνω επεισόδια να αποτελούν τον επιθανάτιο ρόγχο του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, όμως οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι το παρόν οικονομικό μοντέλο έχει ξαναδιαβεί τις ίδιες συμπληγάδες χωρίς να τσακιστεί. 

Μπορεί κανείς εύκολα να θυμηθεί το μεγάλο οικονομικό κραχ του 1929, τον διεθνή αντίκτυπο που είχε και την τελική κατάληξη: άνοδος απολυταρχικών καθεστώτων, μεσσιανική πολιτική, στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και της κοινωνίας, β' παγκόσμιος πόλεμος. 

Τι μας εξασφαλίζει ότι ο καπιταλισμός θα πέσει σα χάρτινος πύργος, και ότι στη θέση του θα εγκαθιδρυθεί ένα δικαιότερο σύστημα; 

Απολύτως τίποτε. Όπως μας έχει δείξει ο 20ος αιώνας, είναι ακόμη ευκολότερος ο δρόμος προς την καταστροφή. Ο πόλεμος εξασφαλίζει θέσεις εργασίας, μεγιστοποίηση της παραγωγής, μείωση του πληθυσμού, ευημερία δηλαδή των κεϋνσιανών αριθμών μέσω του ολέθρου. Όταν η βλάστηση φτάνει στα όριά της, δεν πρέπει να παραβλέπουμε  τους πρόθυμους που θα κορφολογήσουν.

Ο καπιταλισμός ενάντια στην εναλλακτική οργάνωση της κοινωνίας

Ξέρω δύο συστήματα που αντιτάχθηκαν το κεφαλαιοκρατικό σύστημα: τον σοσιαλισμό (διάφορων αποχρώσεων - αναγνώσεων) και την αναρχία. Ο πρώτος διατηρεί μεν το κράτος ως θεσμό, αλλά προτείνει μία οργάνωση της κοινωνίας διαφορετική, προς το όφελος των πολλών. Η αναρχία απορρίπτει το κράτος ως γεννήτρια μηχανισμών καταπίεσης (σχολείο, στρατός, κοινοβούλιο...). 

Αδρές οι γραμμές και δεν θέλω να επεκταθώ ιδεολογικά. 

Εκεί που θέλω να καταλήξω, είναι ότι οι άνθρωποι της εποχής μου που αμφισβήτησαν τον καπιταλισμό, προσανατολίστηκαν κυρίως προς αυτές τις κατευθύνσεις. 

Προκύπτει όμως ένα πρόβλημα πρακτικό: Όποια και να είναι η αντίληψη του καθενός πάνω στα συστήματα οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, είναι καταδικασμένος στα πλαίσια ενός διεθνοποιημένου κεφαλαιοκρατικού συστήματος, να το τρέφει και να του δίνει ανάσες επιβίωσης. 

Οι Η.Π.Α. μέσα στον 20ο αιώνα έπαιξαν τον ρόλο του Προμηθέα του καπιταλισμού. Δεν τον έκαναν  απλώς δόγμα και πράξη εντός των συνόρων τους, αλλά προσπάθησαν και επέτυχαν να τον επιβάλλουν σε διεθνές επίπεδο. Θυμόμαστε άλλωστε το πως κυριάρχησε οριστικά ο καπιταλισμός στην Ελλάδα, μέσω του μαστιγίου των όπλων αρχικά (αγγλοαμερικανικές παρεμβάσεις στον εμφύλιο) και του καρότου των επενδύσεων έπειτα (σχέδιο Μάρσαλ). 

Η εφαρμογή αυτού του μοντέλου για δεκαετίες έχει στιγματίσει τα μεγαλύτερα μέρη της γης σε ένα συγκεκριμένο τρόπο δράσης. 

Το ζήτημα της συνέπειας

Ας σκεφτούμε ένα παράδειγμα: ο Γ. δηλώνει αναρχικός. Έχει έρθει σε επαφή με τα αντίστοιχα θεωρητικά ρεύματα, έχει κοινωνική δράση, έχει κοινωνική συνειδητότητα. 

Κάθε μέρα όμως που ξυπνάει, είναι σε κάποιο βαθμό αναγκασμένος να μετουσιώσει την ύπαρξή του σε χρήμα.  Πρέπει να ζήσει σε ενοίκιο. Πρέπει να τραφεί. Πρέπει να ντυθεί. Στις πιο ευκατάστατες κοινωνίες, ίσως θελήσει να ενημερωθεί μέσω διαδικτύου, ίσως θελήσει να πάρει τσιγάρα. 

Εάν ο Γ. επιτελέσει κάποιο από τα παραπάνω μέσω της αγοράς, καταργεί στην πράξη όλα όσα έχει ενστερνιστεί θεωρητικά. 

Για να είναι ο Γ. συνεπής στην κοινωνία που γεννήθηκε, θα πρέπει να γίνει ή απόκληρος ή παράνομος, ανάλογα με το εάν δέχεται τη βία ως τρόπο δράσης ή όχι.

Θα πρέπει δηλαδή ή να μείνει σε κάποιο παράπηγμα, τρώγοντας καρπούς απευθείας από τη φύση, ενδεδυμένος με παλιόρουχα, ή να αποκτήσει με βίαια μέσα από τον καπιταλισμό αυτά που του στέρησε (ληστεία/απαλλοτρίωση). Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, πρέπει να χρησιμοποιήσει χρήματα. 

Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλες νεοελληνικές προσωπικότητες που χαρακτηρίστικαν ως αναρχικοί, απέρριπταν τον τίτλο. 

Έλεγε ο Νικόλας Άσιμος: "αυτοί μου βάζουν ταμπέλες, άλλοι με λέγανε αναρχικό, τρομοκράτη.. δε ξέρω γω τι άλλο. Εγώ δε δήλωσα ποτέ τέτοια πράγματα, “βλάκας” δήλωσα."

Στο ενδεικτικότερο, ίσως, ποιήμα της σχετικά με το πολιτικό και φιλοσοφικό αυτό ρεύμα, η Κατερίνα Γώγου δεν είπε ποτέ "είμαι αναρχική", παρά "Υπερασπίζομαι την αναρχία". 

Το ζήτημα της συνέπειας αποδεικνύει πόσο ψηλό είναι το βουνό που έχει να ανέβει όποιος επιδιώκει να ζήσει εναλλακτικά σε σχέση με τον παραδεδομένο τρόπο ζωής. 

Γιατί επιβίωσε μέχρι σήμερα ο καπιταλισμός;

Πολύ εύκολα δαιμονοποιούμε τον καπιταλισμό, πολύ δύσκολα αναλύουμε τους λόγους για τους οποίους παγκοσμιοποιήθηκε και εδραιώθηκε. Η βία είναι, όπως είδαμε παραπάνω, ένα αδιαμφισβήτητο μέσο που μεταχειρίστηκαν οι φορείς του, αλλά κανένας δεν πουλάει ή αγοράζει με την επειλή της σκανδάλης. 

Υπάρχουν κάποια δομικά χαρακτηριστικά που τον καθιστούν ανθεκτικό και εγγυώνται την επιβίωσή του. 

Ο καπιταλισμός δεν είναι ο Διάβολος επί γης, αλλά ένα σύστημα φτιαγμένο από ανθρώπους για ανθρώπους, το οποίο μάλιστα σε θεωρητικό επίπεδο ευαγγελιζόταν την ευημερία των πολλών. Μπορεί να είναι από την γέννησή του μέχρι σήμερα ένας μηχανισμός ανισοτήτων, αλλά δημιούργησε ένα φαντασιακό συνεχούς βελτίωσης των συνθηκών ζωής. Στην θεωρητική του δηλαδή σύλληψη, δεν επιτάσσει τον πλουτισμό ελαχίστων εις βάρος των μεγάλων μαζών, αλλά την συνεχή αύξηση των εισοδημάτων των περισσοτέρων μέσω της δουλειάς. Τα μεσαία στρώματα, τα οποία θα ενισχύονται στο έργο τους από βιομηχανικές/τεχνολογικές προόδους, θα παράγουν όλο και καλύτερα/φθηνότερα προϊόντα, τα οποία θα έχουν την αγοραστική ισχύ να καταναλώσουν. 

Ο καπιταλισμός υποσχέθηκε -και σε αρκετά μέρη το κατάφερε- να δημιουργεί μεγάλο πλούτο για τους λίγους, αλλά ταυτόχρονα ευχάριστη ή ανεκτή ζωή για τους πολλούς (π.χ. ευρωπαϊκό μοντέλο). Ανάμεσα σε όλους αυτούς, πρέπει να συνυπολογίσουμε βεβαίως τους χιλιάδες ανέργους, υπερχρεωμένους ή φτωχούς, που υφίστανται τα αγριότερα αποτελέσματα μίας τέτοιας κοινωνικής οργάνωσης. Σε εποχές κρίσης όπως η σημερινή, τα χαμηλά στρώματα αυξάνονται πληθυσμιακά επιφέροντας τις ανάλογες επιπτώσεις.

Η δυναμική φύση των τάξεων 

Η πυραμιδική του σύσταση είναι αναντίρρητη, όμως οι εναλλακτικές θεωρίες δίνουν μεγάλη βάση στην πάλη των τάξεων, και εξετάζουν πολύ λιγότερο την δυναμική φύση των τάξεων.

Πάει να πει ότι ο καπιταλισμός προσφέρει μία ηδονή που μπορεί να παρομοιωθεί μόνο με αυτήν του  τζογαρίσματος:  Μπορεί να έχεις γεννηθεί πλούσιος και να εκπροσωπείς την τάξη σου, αλλά με μία εσφαλμένη κίνηση να τα χάσεις όλα και να βρεθείς πιο φτωχός από έναν άστεγο.  Αντίστοιχα,  μπορεί να είσαι το παιδί ενός μέθυσου βιοπαλαιστή, αλλά να καταλήξεις κάποτε πάμπλουτος. Γι'αυτό, άλλωστε, δεν υπάρχουν οι υποτροφίες ακόμη και στα καλύτερα πανεπιστήμια των καπιταλιστικών χωρών; Μπορεί να δίνεται η ευκαιρία στα παιδιά των πλουσίων να σπουδάσουν χρησιμοποιώντας τους οικογενειακούς πόρους, αλλά τα ευφυή παιδιά των φτωχών σπουδάζουν χωρίς να δώσουν καθόλου χρήματα. Αυτό το ιδιότυπο παιδομάζωμα διατηρεί τον καπιταλισμό σφριγηλό, καθιστώντας παράλληλα τα σύνορα των τάξεων ρευστά. "Μπορείς και εσύ να γίνεις κάποτε γιάπης, αρκεί να παίξεις με τους όρους μας. Και να προσπαθήσεις πολύ" είναι σαν να προτείνουν δελεαστικά οι δομές του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Ακούγεται πολύ ευκολότερο από το παράδειγμα που χρησιμοποιήσαμε παραπάνω με τον "αναρχικό Γ.". Και είναι. 

Να λοιπόν άλλος ένας λόγος που ο καπιταλισμός ορθώνεται σαν κοσμοκρατορία: σε αντίθεση με τα σοσιαλιστικά ή αναρχικά προτάγματα για το καλό της κοινωνίας και την συλλογική απελευθέρωση, ο καπιταλισμός ορθώνει εφικτούς, ατομικιστικούς στόχους που βασίζονται σε πολύ κοινότερες σκέψεις: φιλοδοξία, φθόνος, ανταγωνισμός, θέληση για δύναμη και πλουτισμό. Το "τέρας" λοιπόν, τρέφεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από όλους εμάς. 

Ακόμη και εάν δεν προτιμάμε ή εάν δεν έχουμε τα χρήματα να προμηθευτούμε τα πανάκριβα ρούχα μίας πολυεθνικής και απευθυνθούμε στον ράφτη της γειτονιάς, ενισχύουμε την αγορά, λαμβάνουμε μέρος σε μία ιδιότυπη αιμοδοσία  του συστήματος. Το εάν αυτό γίνεται συνειδητά ή ασύνειδα είναι άλλη ιστορία. Τον καπιταλισμό δεν τον οραματίζεσαι, τον ζεις. 

Ο κοινωνικός μετασχηματισμός και η ανθρώπινη φύση

Ίσως  διαβάζοντας τις γραμμές αυτές να αναρωτηθεί κανείς: είναι το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, εν τέλει, ανίκητο; 

Το μόνο βέβαιο είναι ότι κάποτε θα αποτελέσει παρελθόν. Όπως διαλύθηκε η φεουδαρχία για να έρθει ο καπιταλισμός. Θα τον γκρεμίσουν δηλαδή κοινωνικοί αγώνες και δε θα πέσει ως ώριμο φρούτο. 

Μπορεί με αφορμή αυτή την κρίση, μπορεί και όχι. 

Είναι ένα ζήτημα το τι θα ακολουθήσει,  ποιά μορφή οικονομικής οργάνωσης θα έρθει στη θέση του. 

Τι με κάνει απαισιόδοξο; Η φύση του ανθρώπου που είναι ικανή για το καλύτερο και για το χειρότερο. 

Έτσι προδόθηκε η αθηναϊκή δημοκρατία και κατέληξε ηγεμονία.

Έτσι προδόθηκε η αστική επανάσταση και κατέληξε στη φιλελεύθερη κόλαση.

Έτσι προδόθηκε η κομμουνιστική επανάσταση και κατέληξε στην καγκεμπίτικη ανελευθερία.

Εκεί είναι το μεγάλο άλμα: Η υπέρβαση μίας φύσης που η ηχώ της χάνεται μέσα στους αιώνες.