Το κάπνισμα ως κοινωνικό σημείο και ως ποιητικός τόπος

(Μπανταρισμένα σπαράγματα από το ημερολόγιο του καπνού)

ο Κορνήλιος Καστοριάδης

 Τι είναι αυτό που μας κάνει να καπνίζουμε; Αν δει κανείς το θέμα ψυχρά τοξικολογικά, θα μπορούσε να πει ότι η πρόσληψη νικοτίνης και άλλων ουσιών που υπάρχουν στο τσιγάρο ενεργοποιεί τη διέγερση του νευρικού συστήματος. 

Ας είμαστε όμως ειλικρινείς: η συνηθισμένη αντίδραση ενός ανθρώπου που έρχεται για πρώτη φορά στη ζωή του σ'επαφή με το κάπνισμα, είναι να αηδιάσει πρώτα απ'όλα με την γεύση που θυμίζει δηλητήριο, και να ξεσπάσει σε δυνατό βήχα. Και αυτή η εμπειρία συνήθως θα συνοδεύεται από γέλια των γύρω "παλιών". Η ιστορία του καπνίσματος, από την πρώτη τζούρα μέχρι την εδραίωσή του ως συνήθεια, είναι σφιχτά συνδεδεμένη με κοινωνικούς κώδικες. 

 Ο κύριος λόγος για τον οποίο τόσοι άνθρωποι σε όλη τη γη καταφεύγουν στο κάπνισμα, δεν μπορεί να είναι η πρόσληψη ουσιών που ουσιαστικά είναι δηλητηριώδεις. Ας σκεφτούμε τη ζάχαρη. Σαφώς πιο ευχάριστη όταν προσλαμβάνεται, ενεργοποιεί αίσθηση ευφορίας και πληρότητας. Θα φαινόταν όμως τουλάχιστον γελοίο να κυκλοφορούμε με ένα κουτί ζαχαρωτά στην τσέπη μας, κραδαίνοντάς τα κάθε λίγο όταν πίνουμε καφέ, όταν κάνουμε μία συζήτηση ή αφού κάνουμε έρωτα. 

Το κάπνισμα είναι σε τέτοιο βαθμό σύμφυτο με τον ανθρώπινο πολιτισμό, που συχνά αποτελεί προέκταση του χαρακτήρα. Από την αυτάρεσκη πόζα μίας ωραίας γυναίκας που προτάσσει το τσιγάρο σαν ένα πέπλο γοητείας, μέχρι το βαθύ βλέμμα ενός φιλοσόφου που κρατάει το τσιγάρο και ο καπνός φεύγει σαν τις σκέψεις από το κεφάλι του, δεν μπορούμε να το αποσυνδέσουμε σε καμία περίπτωση από την γκάμα των κινήσεων που σημασιοδοτούν την ανθρώπινη δράση. 

Χωρίς να ξέρω το γιατί, οι περισσότερες φωτογραφίες που είχα κολλημένες επάνω στο γραφείο μου απαθανάτιζαν καπνιστές. 

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος σε νεαρή ηλικία

ο Ανδρέας Εμπειρίκος σε μεγαλύτερη ηλικία

Ιδιαίτερη εντύπωση μου έκανε η διαφορά στην πόζα του Ανδρέα Εμπειρίκου (ο οποίος ήταν και φωτογράφος εκτός από ποιητής). Στην πρώτη φωτογραφία, σε νεαρή ηλικία, κρατούσε το τσιγάρο ρουφώντας σχεδόν εμμανώς, με εμφανή ενέργεια και ηδονική έκφραση. Στην δεύτερη, σε πιο προχωρημένη ηλικία, το τσιγάρο κάθεται ανάλαφρα στα χέρια του, σε κάποια απόσταση. Είμαι σίγουρος ότι δε θα μπορούσε να τραβήξει ποτέ την ίδια τζούρα που είδα στην πρώτη φωτογραφία. 

Οι κυβερνήσεις έχουν δει τις αρνητικές συνέπεις του καπνίσματος στην ανθρώπινη υγεία , αλλά δεν το καθιστούν παράνομο παρά την λατρεία τους για τις απαγορεύσεις. Η λατρεία για κέρδος υπερισχύει και οι προσοδοφόροι δασμοί/φόροι αποτελούν μεγάλο δέλαρ για την διατήρησή του στη νομιμότητα. Πάντως, παρά το νομικό καθεστώς της κάθε ουσίας, το κάπνισμα αποτελεί και μία προσωπική επιλογή. 

Ο Ηλίας Πετρόπουλος

Ο Ηλίας Πετρόπουλος το 'γραψε έτσι:

"Φουμάρω σαν τσιμινιέρα.

 Έτσι νοιώθω ελεύθερος

 στην κατάκτηση του ιδιωτικού μου καρκίνου."

Οι ποιητές λάτρεψαν το κάπνισμα και το μεταχειρίστηκαν πολλές φορές στα κείμενά τους. Το τσιγάρο ή το γέμισμα του σταχτοδοχείου είναι μία διαφορετική μονάδα μέτρησης χρόνου, που υπόκειται σε προσωπικές σταθερές.

Ο Γιάννης Αγγελάκας

"Όλη μέρα εδώ

Γεμίζω αδειάζω τασάκια

Γεμίζω αδειάζω κουράγιο

Γεμίζω αδειάζω έρωτα

Τίποτα δεν πρέπει να γεμίζει

Πάνω από τα όρια του

Διαφορετικά ξεχειλίζει

Λερώνει

Σε βάζει σε μπελάδες".

Όταν σκέφτομαι το κάπνισμα ως ποιητική στιγμή , δε μπορώ να ξεχάσω τις λέξεις του Καββαδία, όπου το τσιγάρο συνδυάζεται με μία μεγάλη απόδραση, με μία διαφυγή από το μάταιο:

Ο Νίκος Καββαδίας

"Μακριά, πολύ μακριά να ταξιδεύουμε,
κι' ο ήλιος πάντα μόνους να μας βρίσκει.
εσείς τσιγάρα «Κάμελ» να καπνίζετε,
κι εγώ σε μια γωνιά να πίνω ουϊσκυ."

Το φουμάρισμα αρχίζει ως πείραμα, συνεχίζεται ως συνήθεια και καταλήγει ανάγκη. 

Ο φιλόσοφος Δημήτρης Λιαντίνης το παραδεχόταν ανοιχτά: 

ο Δημήτρης Λιαντίνης

"Α!...φίλε όλα, ευχαρίστως τ’απαρνούμαι, αλλά μη μου κάνει κανείς λόγο για το φούμο μου"

Από την άλλη πλευρά, φαίνεται πως επιταχύνει με πολλούς τρόπους το θάνατό μας. Αρκετοί από τους ανθρώπους των εικόνων αυτής της ανάρτησης, πέθαναν από καρκίνο ή άλλες επιπλοκές στην υγεία. Άλλοι έφυγαν αυτοθέλητα. Εκείνο που τους διαφοροποιεί από τα υπόλοιπα εκατομμύρια των καπνιστών είναι ότι βρήκαν το χρόνο να αντιμετωπίσουν τον θάνατο ως έννοια και ως πιθανότητα πριν αυτός τους συναντήσει. Και μετουσίωσαν αυτό το χρόνο σε πολύτιμα έργα.

Το κάπνισμα κάνει τον κύκλο της ζωής να κυλάει γρηγορότερα και τον εαυτό μας πιο ευάλωτο στην ηχώ της φθοράς. Μερικοί δέχονται αυτό το κάλεσμα πρόθυμα:

Η Κατερίνα Γώγου

"..να μπαίνει ο ήλιος στο κονιάκ
κ’ η σκόνη μαζί με τα τσιγάρα στα πλεμόνια μας
κι ας μην πάρουμε και σήμερα βρε αδερφέ
προφύλαξη για την υγεία μας
κι ούτε να δίνεις συμβουλές
το πως το κατεβάζω έτσι
και πως σκορπιέμαι έτσι
και να αφήσεις ήσυχα στα μούτρα
τις μπογιές τις μύξες και τα κλάματα
να τρέξουνε.."

Πολύ συχνά συγχέεται η διαχείριση του εαυτού κατά το δοκούν με την παραίτηση. Δε συμφωνώ, γιατί η παρακμή μας διδάσκει όσα και η ακμή. Ο καπνιστής πρέπει να έχει το δικαίωμα να καπνίζει, όπως ο αυτόχειρας πρέπει να έχει το δικαίωμα να αυτοκτονεί. Αλλιώς δε μπορούμε να μιλάμε για τη ζωή με όρους ελευθερίας. 

"Η ζωή μας είναι
άσκοπα λαχανητά
σε κανονισμένες απεργίες
ρουφιάνους και περιπολικά.
Γι' αυτό σου λέω.
Την άλλη φορά που θα μας ρίξουνε
να μην την κοπανήσουμε. Να ζυγιαστούμε.
Μην ξεπουλήσουμε φτηνά το τομάρι μας ρε.
Μη. Βρέχει. Δόσμου τσιγάρο."